Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı (IARC), otomotiv benzininin ve benzinin bazı oksijenli katkı maddelerinin kanser yapıcılığını değerlendirdi. Değerlendirmenin sonucu The Lancet Oncology’de bir özet makalede yayınlandı. Bilimsel değerlendirmenin tamamı IARC Monografları’nın 138. cildinde yayınlanacak.

Değerlendirme sonucunda, IARC, otomotiv benzini buharını “insanlarda kanser yapıcı” (Grup 1) olarak değerlendirdi ve yetişkinlerde mesane kanseri ve akut miyeloid lösemiye (AML) neden olduğuna dair yeterli kanıt olduğuna karar verdi. Benzinli motor egzozu ise, 2012’de, “insanlarda kanser yapması muhtemel” (Grup 2A) olarak değerlendirilmişti.

Mesleki maruziyet öncelikle benzin buharlarının solunması yoluyla gerçekleşir. Mesleki maruziyetin esas olarak benzin üretimi, nakliyesi (demiryolu ve deniz tankeri çalışanları) ve araca yakıt ikmali sırasında olması beklenmektedir. Benzin istasyonu çalışanları genel nüfusa göre daha yüksek seviyelerde benzine maruz kalırlar.

Konuyu, ilgili okuyucuya biraz daha açmak için kaynak ararken, IARC’ın soru-cevap şeklinde hazırladığı, 21 Mart 2025 tarihli basın bültenine rastladım. Yararlanmak için başvurduğum bu bülten yalnızca benzinle ilgili bu son gelişme hakkında değil, monografların ne olduğu, nasıl hazırlandığı, sınıflandırmaların neye göre yapıldığı gibi mutlaka bilinmesi gereken o kadar çok temel bilgi içeriyordu ki tamamını çevirip yayınlamayı gerekli ve yararlı buldum.

Yaklaşık sekiz sayfalık bu uzunca belgenin çevirisi aşağıdadır. Ancak bundan önce vurgulamam gereken kritik bir nokta var. Bu nokta, “muhtemel” ile “mümkün” ifadeleri arasındaki farka ilişkindir. Bu farkın altını çizmek önemli, çünkü günlük kullanımda sıkça karıştırılan bu iki kelime IARC sınıflandırmasının iki temel kategorisine isimlerini veriyor: Bir etkenin insanlarda kanser yapması muhtemel ise Grup 2A, mümkünse Grup 2B olarak sınıflandırılıyor.

Bugün yağmur yağma ihtimali %10, yağmama ihtimali %90 ise, bugün yağmurun yağması “mümkün (olanaklı, possible)” ama “muhtemel (olası, probable)” değildir. Diğer bir deyişle bugün yağmurun yağmaması muhtemeldir. Yani bir şeyin çok düşük de olsa olma ihtimali varsa bu durum mümkündür, olma ihtimali diğer ihtimallerden yüksekse bu durum muhtemeldir. Son olarak, muhtemel olan her şey aynı zamanda mümkündür, ama her mümkün olan şey muhtemel değildir.

Buyurun..

***

IARC nedir?

IARC yani Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı, Dünya Sağlık Örgütü’nün bir parçasıdır. Misyonu, insan kanserlerinin nedenleri ile kanser oluşumu mekanizmaları üzerine araştırmaları koordine etmek, yürütmek ve kanser kontrolü için bilimsel stratejiler geliştirmektir. Ajans hem epidemiyolojik hem de laboratuvar araştırmalarında yer almakta ve bilimsel bilgileri yayınlar, toplantılar, kurslar ve burslar yoluyla yaymaktadır.

IARC Monografları sınıflandırması risk açısından ne anlama geliyor?

IARC Monografları sınıflandırması, bir madde veya etkenin kansere neden olabileceğine dair kanıtın gücünü gösterir. IARC Monografları programı kanser tehlikelerini, yani maruz kalındığında kansere yol açma potansiyeli olan maddeleri tespit etmeyi amaçlamaktadır. Ancak, sınıflandırma farklı seviyelerde veya farklı senaryolarda maruz kalma ile ilişkili kanser riski seviyesini göstermez. Aynı sınıflandırmaya tabi tutulan maddeler ya da etkenlerle ilişkili kanser riski, maruziyetin türü ve derecesi ile belirli bir maruziyet seviyesinde etkenin etkisinin büyüklüğü gibi faktörlere bağlı olarak çok farklı olabilir.

IARC Monografları tarafından kullanılan farklı kanıt gücü değerlendirme grupları nelerdir?

Her bir değerlendirmeye katkıda bulunan kanıt gücü grupları aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. 

IARC Monografları tarafından kullanılan kanıt gücü grupları
İnsanlarda kanser kanıtları	Deney hayvanlarında kanser kanıtları	Mekanistik kanılar	Değerlendirme
Yeterli			Kanser yapıcı (Grup 1)
	Yeterli	Güçlü (maruz kalan insanlarda)
Sınırlı	Yeterli		Kanser yapması muhtemel  (Grup 2A)
Sınırlı		Güçlü
	Yeterli	Güçlü (insan hücreleri ve dokuları)
		Güçlü (mekanistik sınıf)
Sınırlı			Kanser yapması mümkün (Grup 2B)
	Yeterli
		Güçlü
	Yeterli	Güçlü (insanlarda işlemez)	Sınıflandırılabilir değil (Grup 3)
Yukarıda listelenmemiş diğer tüm durumlar

IARC Monografları tarafından etkenlerin sınıflandırıldığı dört farklı kategori nedir?

Grup 1: Etken insanlar için kanser yapıcıdır: Bu kategori, insanlarda kanser için yeterli kanıt olduğunda kullanılır. Başka bir deyişle, etkenin insanlarda kansere neden olduğuna dair ikna edici kanıtlar vardır. Değerlendirme genellikle maruz kalan insanlarda kanser gelişimini gösteren epidemiyolojik çalışmaların sonuçlarına dayanmaktadır. Maruz kalan insanlarda etkenin kanser gelişimi için önemli mekanistik etkilere sahip olduğuna dair güçlü kanıtlarla desteklenen, deney hayvanlarında kanser için yeterli kanıt temelinde de etkenler Grup 1 olarak sınıflandırılabilir. Otomotiv benzini her iki yolla da Grup 1’e girmiştir.

Grup 2: Bu kategori, insanlarda ve deney hayvanlarında kansere ilişkin bir kanıt aralığına sahip etkenleri içerir. Aralığın bir ucunda, insanlarda kansere ilişkin pozitif ancak kesin olmayan kanıtlara sahip etkenler bulunmaktadır. Diğer uçta ise insanlarda kanıt bulunmayan ancak deney hayvanlarında kanser için yeterli kanıt bulunan etkenler bulunmaktadır. Farklı kanıt düzeylerini gösteren iki alt kategori vardır.

Grup 2A: Etkenin insanlarda kanser yapması muhtemeldir: Bu kategori dört farklı senaryo için kullanılmaktadır. Ancak bu senaryolar Grup 2A sınıflandırması içerisinde eş zamanlı olarak da gerçekleşebilir.

1. İnsanlarda kanser için sınırlı kanıt ve deney hayvanlarında kanser için yeterli kanıt olduğunda (“İnsanlarda kanser için sınırlı kanıt”, etkene maruz kalma ile kanser arasında pozitif bir ilişki gözlemlendiği, ancak gözlemler için teknik olarak ‘şans’, ‘önyargı’ veya ‘karıştırma’ olarak adlandırılan diğer açıklamaların makul bir güvenle dışlanamadığı anlamına gelir.)
2. İnsanlarda kanser için sınırlı kanıtlar ve güçlü mekanistik kanıtlar olduğunda
3. Deney hayvanlarında kanser için yeterli kanıt ve insan birincil hücreleri veya dokularında güçlü mekanistik kanıtlar olduğunda
4. Mekanistik değerlendirmelere dayanarak, etken, bir veya daha fazlasının insanlar için kanser yapması muhtemel (Grup 2A) veya insanlar için kanser yapıcı (Grup 1) olduğu bir etken sınıfına ait olduğunda

Grup 2B: Etkenin insanlarda kanser yapması mümkündür: Bu kategori, insanlarda kanser için sınırlı kanıt ve deney hayvanlarında kanser için yeterli olmayan kanıt olduğunda kullanılır. İnsanlarda kansere ilişkin kanıtlar bir sonuca varılmasına izin vermediğinde (yetersiz kanıt olarak adlandırılır) ancak deney hayvanlarında kansere ilişkin yeterli kanıt olduğunda da kullanılabilir. Güçlü mekanistik kanıtlar olduğunda da kullanılabilir.

Grup 3: Etken insanlarda kanser yapması açısından sınıflandırılamaz: Bu kategori, en yaygın olarak, kanser konusundaki kanıtların, insanlarda yetersiz, deney hayvanlarında ise yetersiz veya sınırlı olduğu ve mekanistik kanıtların güçlü olmadığı durumlarda kullanılır. “Deney hayvanlarında kanser için sınırlı kanıt” mevcut bilgilerin bir kanser yapıcı etkiye işaret ettiği ancak kesin olmadığı anlamına gelir.

IARC Monografları değerlendirmesinde kanıtlar nasıl gözden geçirilir?

Bir IARC Monograf değerlendirmesi sırasında, uzmanlar, etkenin kansere neden olduğuna dair mevcut kanıtların gücünü belirlemeye odaklanan katı kriterlere göre, bilimsel kanıtları eleştirel bir şekilde gözden geçirirler. Bu kriterler, IARC Monografları web sitesinde bulunan IARC Monografları Önsözü’nde açıklanmaktadır. 

Uzmanlar dört tür veriyi eleştirel bir gözle inceler:

• insanların etkene maruz kaldığı durumlar
• etkene maruz kalan insanlarda kanser üzerine epidemiyolojik çalışmalar (insanlarda kansere ilişkin bilimsel kanıtlar)
• Etkene maruz bırakılan laboratuvar hayvanlarında kansere ilişkin deneysel çalışmalar (deney hayvanlarında kansere ilişkin bilimsel kanıtlar)
• Kanserin etkene yanıt olarak nasıl geliştiğine ilişkin çalışmalar (kansere neden olan mekanizmalara ilişkin bilimsel kanıtlar)

Bu değerlendirmelere dayanarak IARC hangi önerilerde bulunuyor?

IARC, kanser nedenleriyle ilgili kanıtları üreten ve değerlendiren bir araştırma kuruluşudur ancak sağlık önerilerinde bulunmaz. Öte yandan, IARC Monografları programı tarafından yapılan değerlendirmeler genellikle kanser risklerini en aza indirmek için ulusal ve uluslararası politikalar, kılavuzlar ve öneriler için bir temel olarak kullanılır.

IARC Monografları Toplantısı 138’de neler değerlendirildi?

IARC Monografları 138. Cilt Çalışma Grubu otomotiv benzini ve benzindeki oksijenli beş katkı maddesini (MTBE, ETBE, TBA, DIPE ve TAME) değerlendirdi. Toplantıda benzin yakıtı ve buharlarıyla ilişkili çalışmalar değerlendirildi ancak benzin egzozu ve dizel egzozu değerlendirilmedi. Benzin egzozu ve dizel egzozu 2012’de IARC Monografları programı tarafından 105. ciltte değerlendirilmiş, dizel motor egzozu insanlar için kanser yapıcı (Grup 1), benzinli motor egzozu ise insanlarda kanser yapması muhtemel (Grup 2B) olarak sınıflandırılmıştı. 

Otomotiv benzini nedir?

Otomotiv benzini öncelikle içten yanmalı motorlarda kullanılan karmaşık bir karışım ve ticari bir üründür. Benzinin tipik bileşenleri, çeşitli katkı maddeleriyle harmanlanmış alkanları, alkenleri ve aromatikleri (esas olarak C5–C10) içeren uçucu, petrol türevi hidrokarbonlardır. Bu uçucu katkı maddeleri arasında, IARC Monograflar programı tarafından insanlar için kanser yapıcı (Grup 1) olarak sınıflandırılmış benzen de bulunmaktadır. Benzindeki benzen miktarı çoğu ülkede sıkı bir şekilde belirlenmiştir. Benzinin çeşitli diğer bileşenleri de daha önce IARC Monograflar programı tarafından değerlendirilmişti. Karmaşık bir karışım olarak otomotiv benzini 1988 yılında, Cilt 45’te, insanlarda kanser yapması muhtemel (Grup 2B) olarak değerlendirilmişti.

Otomotiv benzinine kimler ve nasıl maruz kalır?

Mesleki ve genel nüfus maruziyeti öncelikle benzin buharlarının solunması yoluyla gerçekleşir. Mesleki maruziyetin esas olarak benzin üretimi, nakliyesi ve araca yakıt ikmali sırasında olması beklenmektedir. Benzin istasyonu çalışanları genel nüfusa göre daha yüksek seviyelerde benzine maruz kalırlar. 

Benzindeki oksijenli katkı maddeleri nelerdir?

Benzindeki oksijenli katkı maddeleri oktan derecesini yükseltmek ve yanma verimliliğini artırmak ve ayrıca atmosfer kirliliğini en aza indirmek için kullanılır. Özellikle kurşunlu benzinin aşamalı olarak kullanımdan kaldırılmasından bu yana, kullanımda olan birkaç oksijenli katkı maddesi vardır ve bunların kullanımı farklı bölgelerde ve zamanla değişmektedir. Örneğin, ABD’de MTBE ve ETBE kullanımı durdurulmuş ve bunların yerini büyük ölçüde etanol almıştır; oysa bu oksijenli katkı maddeleri Avrupa’da, bazı Asya ülkelerinde ve başka yerlerde hâlâ kullanılmaktadır.

Benzindeki oksijenli katkı maddelerine kimler ve nasıl maruz kalır?

Çalışanlar bu maddelere üretimleri sırasında ya da katkı maddesi olarak kullanıldığında benzin buharları yoluyla maruz kalabilirler. Mesleki maruziyet demiryolu ve deniz tankeri işçileri, benzin pompası tamircileri ve kontrolcüleri, benzin istasyonu görevlileri ve otomobil tamircileri arasında ölçülmüştür. Genel nüfus benzin buharına çoğunlukla benzin istasyonları, hava kirliliği ya da benzin bulaşmış su ve toprak yoluyla maruz kalmaktadır.

Değerlendirmenin sonuçları nelerdir?

Değerlendirmenin sonuçları aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.

IARC Monografları Cilt 138’deki sınıflandırmaların özeti
Madde	Kanıt Akışı			Genel Değerlendirme
	İnsanlarda Kanser	Deney Hayvanlarında Kanser	Mekaniksel Kanıt
Otomotiv benzini	Yeterli (mesane kanseri ve akut miyeloid lösemi)	Yeterli	Maruz kalan insanlarda ve deneysel sistemlerde güçlü	Grup 1
Metil tert-bütil eter (MTBE)	Yetersiz	Yeterli	Sınırlı	Grup 2B
Etil tert-bütil eter (ETBE)	Yetersiz	Yeterli	Deneysel sistemlerde güçlü
tert-Butil alkol (TBA)	Yetersiz	Sınırlı	Sınırlı	Grup 3
Diizopropil eter (DIPE)	Yetersiz	Sınırlı	Yetersiz
tert-Amil metil eter (TAME)	Yetersiz	Yetersiz	Yetersiz

Çalışma Grubu bu sınıflandırmalara nasıl ulaştı?

Otomotiv benzini: Otomotiv benzini için Grup 1 değerlendirmesi, insanlarda kanser için yeterli kanıta ve ayrıca deney hayvanlarında kanser için yeterli kanıt ile maruz kalan insanlarda kanserojenlerin temel özelliklerine ilişkin güçlü mekanik kanıtın birleşimine dayanmaktadır. Benzin maruziyetinin yetişkinlerde mesane kanseri ve akut miyeloid lösemiye neden olduğuna dair insanlar için yeterli kanıt vardı. Ayrıca, büyük ölçüde aynı türdeki çalışmalara dayanarak, Hodgkin dışı lenfoma (kronik lenfositik lösemi dahil), multipl miyelom, miyelodisplastik sendromlar ve mide ve böbrek kanserleri için insanlar için sınırlı kanıt vardı. Çocuklarda akut lenfoblastik lösemi konusunda da sınırlı kanıt vardı. Ek olarak, İyi Laboratuvar Uygulamaları (GLP) kapsamında yürütülen bir çalışma da dahil olmak üzere, iki türün (fare ve sıçan) her iki cinsiyetinde de kötü huylu neoplazmların görülme sıklığında artış temelinde, deney hayvanlarında kanser için yeterli kanıt vardı. Ve kanserojenlerin temel özelliklerine ilişkin tutarlı ve uyumlu kanıtlara dayanan güçlü mekanik kanıtlar, otomotiv benzininin genotoksik olduğunu, oksidatif strese yol açtığını ve özellikle servis istasyonu çalışanları olmak üzere maruz kalan insanlarda kronik inflamasyona neden olduğunu göstermektedir.

Metil tert-bütil eter (MTBE): MTBE için Grup 2B değerlendirmesi, deney hayvanlarında kanser için yeterli kanıta dayanmaktadır. GLP altında yürütülen üç çalışmada, MTBE uygulanmasının iki türün (fare ve sıçan) her iki cinsiyetinde kötü huylu tümörlerin ve kötü ve iyi huylu tümörlerin birlikte görülme sıklığını artırdığı gözlendi.

Etil tert-bütil eter (ETBE): ETBE için Grup 2B değerlendirmesi, deney hayvanlarında kanser için yeterli kanıta ve deneysel sistemlerde güçlü mekanik kanıtlara dayanmaktadır. Deney hayvanlarında kanser için yeterli kanıt, GLP altında yürütülen iki çalışmada tek bir türün (sıçan) her iki cinsiyetinde iyi ve kötü huylu tümörlerin görülme sıklığındaki artışa dayanmaktadır. Mekanistik kanıtlar güçlüdür çünkü ETBE’nin deneysel sistemlerde hücre çoğalmasını, hücre ölümünü veya besin tedarikini değiştirdiğine dair tutarlı ve uyumlu kanıtlar vardır.

tert-Butil alkol (TBA): TBA için Grup 3 değerlendirmesi, deney hayvanlarında kansere ilişkin sınırlı kanıta, sınırlı mekanistik kanıta ve insanlarda kansere ilişkin yetersiz kanıta dayanmaktadır.

Diizopropil eter (DIPE): DIPE için Grup 3 değerlendirmesi, deney hayvanlarında kansere ilişkin sınırlı kanıt, insanlarda kansere ilişkin yetersiz kanıta ve yetersiz mekanistik kanıta dayanmaktadır.

tert-Amil metil eter (TAME): TAME için Grup 3 değerlendirmesi, insanlarda ve deney hayvanlarında kansere ilişkin yetersiz kanıta ve yetersiz mekanistik kanıta dayanmaktadır.

Bu maddeler daha önce IARC Monografları programı tarafından değerlendirildi mi?

Otomotiv benzini IARC Monografları programı tarafından 1998’de (Cilt 45) değerlendirildi ve insanlarda kanser yapması muhtemel (Grup 2B) olarak sınıflandırıldı. MTBE 1999’da (Cilt 73) değerlendirildi ve insanlarda kanser yapması açısından sınıflandırılamaz (Grup 3) olarak tanımlandı. ETBE, TBA, DIPE ve TAME IARC Monografları programı tarafından daha önce değerlendirilmedi.

Otomotiv benzini neden yeniden değerlendirildi?

2020-2024 yılları arasındaki IARC Monografları için Öncelikleri Öneren Danışma Grubu otomotiv benzininin IARC Monografları programı tarafından yüksek öncelikle yeniden değerlendirilmesini önerdi. Bu öneri insanlarda ve deney hayvanlarında kanser ve mekanistik verilerle ilgili geniş hacimli bilimsel literatürden gelen yeni kanıtların yayınlanmasına dayanıyordu.

Benzindeki oksijenli katkı maddeleri neden değerlendirildi?

2020-2024 yılları arasındaki IARC Monografları için Öncelikleri Öneren Danışma Grubu, MTBE’nin IARC Monografları programı tarafından yüksek öncelikle yeniden değerlendirilmesini önerdi. Ayrıca, Danışma Grubu ETBE, TBA, DIPE ve TAME’nin IARC Monografları tarafından ilk kez değerlendirilmesini önerdi. Bu öneriler, deney hayvanlarında kanserle ilgili ilgili kanıtların yayınlanmasına ve mekanik kanıtlara dayanıyordu.